Γράφει ο Γιώργος Εχέδωρος
Για ‘σημεία και τέρατα’ μιλούν οι βυζαντινοί λόγιοι καθώς εξιστορούν ιστορίες αιώνων της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας - που μας είναι περισσότερο γνωστή ως ‘Βυζάντιο’.
Υπήρχε, μπορούμε να πούμε, μια παράδοση στους λόγιους του Βυζαντίου να ενσωματώνουν στα κείμενά τους σημαδιακά όνειρα και αστρονομικά φαινόμενα που προμηνούσαν κυρίως άσχημα γεγονότα.
Η
Άννα η Κομνηνή (1083-1148), στην
Αλεξιάδα της, ενσωμάτωσε κι αυτή την ‘παράδοση΄των βυζαντινών λογίων να αναφέρουν σημαδιακά όνειρα που προέβλεπαν εξελίξεις στη διάρκεια των χρόνων του Βυζαντίου. Χαρακτηριστική είναι η φράση της συγγραφέως
«ἀγγελτικὸς ὁ ἀστήρ ἐστι».
Ένα παραστατικό κείμενό της φιλοξενούμε στην παρούσα αναφορά μας όπου με τη χαρακτηριστική φιλολογική γλώσσα της εποχής της, μας γνωστοποιεί ότι εμφανίστηκαν τα αστέρια στη διάρκεια της ημέρας και η σελήνη πήρε φωτιά καθώς πέτρες σαν χαλάζι έπεφταν στο κελλί του μοναχού. Χωρίς να υπάρχει κάποιο χέρι που ρίχνει τις πέτρες στον δαιμονιώδη ηγούμενο. Ήταν ένα μήνυμα από τους δαίμονες του Σαταναήλ που είχαν εξοργιστεί κλπ.
(
Κείμενο: Ἑσπέρα δ' ἦν καὶ οἱ ἀστέρες οἱ ἄνω αἰθρίας οὔσης ἀπή στραπτον καὶ ἡ σελήνη μετὰ τὴν σύνοδον τὴν ἑσπέραν ἐκείνων ἐπύρσευε. Τοῦ δὲ μοναχοῦ τὴν κέλλαν εἰσδύντος περὶ μέσας νύκτας, αὐτομάτως λίθοι χαλαζηδὸν κατὰ τῆς κέλλης ἐβάλλοντο, χειρὸς μὲν μηδεμιᾶς ῥιπτούσης τοὺς λίθους μηδέ τινος καταλιθοῦντος ἀνθρώπου τὸν δαιμονιώδη τοῦτον ἀββᾶν. Μήνιμα δ' ἦν, ὡς ἔοικε, τῶν ἀμφὶ τὸν Σαταναὴλ δαιμόνων ἐξωργισμένων, ἐν δεινῷ ποιουμένων ὅτι δὴ τὰ πρὸς τὸν βασιλέα ἐξωρχήσατο καὶ διωγμὸν κατὰ τῆς πλάνης λαμπρὸν ἐπήγαγε.)
Ο
Ιωάννης Ζωναράς( 12ος αιων.) στην
πρώτη ιστορική του επιτομή, μας αναφέρει για τη λαμπρότητα της γέννησης του αυτοκράτορα Οκτάβιου από ένα όνειρο που είδε η μητέρα του, όταν ήταν έγκυος αλλά και ο πατέρας του την ίδια νύκτα του φάνηκε πως έβλεπε τον ήλιο να ανατέλλει από την κοιλιά της εγκυμονούσας.
Σημειώνει μάλιστα πως όταν ήταν παιδί ο Κικέρων τον είδε στον ύπνο του αλυσσοδεμένο με χρυσές αλυσίδες στο Καπιτώλιο δίπλα στο Δία ‘μαστιζόμενον’. Ακόμη ο Κάτουλος τον είδε και αυτός στον ύπνο του που είχε το άγαλμα του Δία της Ρώμης στην αγκαλιά του.
Ενώ στην αναφορά του για τον αυτοκράτορα Αύγουστο σημειώνει πως ξαφνικά χάθηκε ο ήλιος και ο ουρανός φάνηκε σα να καιγότανε ολόκληρος, επίσης τα αστέρια και οι κομήτες φάνηκαν ματωμένοι. Και θεωρήθηκε πως ήταν ένα προμήνυμα για την αρρώστιά του και συνεχίζοντας κάνει πιο τραγική την εικόνα λέγοντας πως κεραυνός έπεσε πάνω στο άγαλμά του αυτοκράτορα και έσβησε το πρώτο γράμμα από το όνομα του.
(«καὶ κεραυνὸς εἰς εἰκόνα αὐτοῦ ἐμπεσὼν τὸ πρῶτον γράμμα
τοῦ ὀνόματος τοῦ Καίσαρος ἠφάνισε.»)
Αλλά και για τον Ιουλιανό έχει κάτι σημαντικό να παραθέσει ο Ζωναράς. Όταν ήταν, λέει, στην Αντιόχεια είδε στο όνειρό του έναν ξανθό νεαρό που του είπε πως ‘ στη Φρυγία θα πεθάνεις’. Και ήταν τέτοια η πίστη του πως θα έβγαινε το όνειρο πραγματικότητα που όταν άκουσε πως έπρεπε επειγόντως να πάει εκστρατεία στη Φρυγία, αναφώνησε : «Ώ Ήλιε έχασες τον Ιουλιανό.» και τις ημέρες, λέει, εκείνες παρουσιάσθηκαν στον ουρανό πλήθος αστέρων που σχημάτισαν τη φράση: "σήμερον ἐν Περσίδι Ἰουλιανὸς ἀναιρεῖται."
Ενώ στον πέμπτο χρόνο της βασιλείας του Ιουστινιανού φάνηκε ένας κομήτης στον ουρανό που είχε το όνομα Λαμπαδίας. Αυτός είχε ακτίνες σαν βέλη, και είκοσι συνεχείς ημέρες φαινότανε στον ουρανό. Η εμφάνιση αυτή του κομήτη είχε την έννοια του μηνύματος συμφορών.
« ἄρξαντος δὲ Ἰουστινιανοῦ... κατὰ δὲ τὸ πέμπτον ἔτος τῆς βασιλείας αὐτοῦ ἀστέρος ὤφθη φαῦσις κομήτου, ὃς λαμπαδίας ὠνόμασται, ὡς ἄνω τὰς ἀκτῖνας ἱείς, ὃς ἐφ' ἡμέρας εἴκοσι φαίνων διήρκεσεν.»
Παρατηρούμε πως υπήρχε μια ζηλευτή παράδοση με τα όνειρα και τις εξηγήσεις τους ως προς το τι θα συμβεί στο μέλλον. Από τη λογική αυτή δεν ξεφεύγει και η «Χρονική διήγησις του Χωνιάτου κυρ Νικήτα»(1155-1215) για τον Ιωάννη το Κομνηνό. Είδε, λέει ο βασιλιάς Ιωάννης τον «νεοστεφή υιόν τον Αλέξιο» σαν ένα λιοντάρι και τον ίδιο κάθεται επάνω σε αυτό έχοντας ως ινία τα αυτιά του λιονταριού και θεωρεί το όνειρο ως σημαδιακό για αυτά που έγιναν στο μέλλον.
Ο Χιωνάτης φαίνεται να πιστεύει στις προλήψεις γιατί σε κάποιο σημείο θα αναρωτηθεί δεν είναι σημάδια κακά ο ήχος της θάλασσας, η έκλειψη του ήλιου, η μεταλλαγή του χρώματος της σελήνης σε αίμα κλπ κλπ.
(ὁ δ' ἦχος ὁ θαλάττιος, ὁ δὲ τοῦ ἡλίου σκοτασμὸς καὶ ἡ ζόφωσις, ἡ δὲ τῆς σελήνης εἰς αἷμα μεταστροφή, οἱ δὲ τῶν ἀστέρων ἔξεδροι, ὅπῃ καὶ ὅπως οὐ τὰ τελευταῖα ταῦτα κακὰ προεσήμαναν;)
Λόγω των κακών στιγμών που περνούσε το βυζαντινό κράτος εξαιτίας της παρακμής στην οποία είχε πέσει, ο βυζαντινός συγγραφέας εξηγεί τα άσχημα γεγονότα με τις ‘διοσημίες’.
(Ἐγένοντο δὲ καὶ διοσημίαι τηνικαῦτα· ἡμέρας γὰρ ἀστέρες ἐφάνησαν καὶ ὁ ἀὴρ ταραχώδης ὤφθη καὶ περὶ τὸν ἥλιον πάθη τινὰ συμβεβήκασιν, ἅ φασιν ἅλωνας, ὡς μηδὲ τοῦτον καθαρὸν καὶ ἀθόλωτον, ἀλλ' ὠχρότερον ἀποδισκεύειν τὸ φῶς.)
Σε ένα άλλο σημείο του ιστορικού κειμένου του ένας κομήτης που παρουσιάζεται στον ουρανό ήταν ένα σημάδι για τα χειρότερα που θα συμβούν. Ο κομήτης είχε σχήμα φιδιού που συνεχώς περιελίσσονταν στον αέρα καθώς σχηματίζονταν ένα μεγάλο στόμα που ενέπνεε φόβο. Ο κομήτης ήταν ορατός δύο μέρες.
(«ὄφεως γὰρ σχῆμα καὶ ἕλιγμα ἡ τοῦ φανέντος ἀνάμματος ὄψις διατυποῦσα νῦν μὲν διετέτατο, νῦν δ' ἀμφιπεριειλίσσετο εἰς ὁλκούς, ἄλλοτε εἰς χάσμα ἀνοιγομένη στόματος φόβον ἐνεποίει τοῖς θεωμένοις οἱονεὶ καταχάσκουσα ἐξ ὕψους τῶν κάτωθεν καὶ ἀνδρομέου γλιχομένη αἵματος.»)
Γράφει ο Καντακουζηνός στην ιστορία του (Νείλος Χριστοδούλωι) για ένα σημαδιακό - προφητικό όνειρο που είδε ο Μανουήλ ο νεώτερος. Το όνειρο το οποίο παραθέτει με κάθε λεπτομέρεια είναι αδύνατο να το φιλοξενήσουμε στο παρόν κείμενο. Περιπλέκει μέσα βασιλικά ξίφη, κεριά αναμμένα, τον προφήτη Ησαία κ.α.
Αλλά και στη χρονογραφία του Θεοφάνους του Αμαρτωλού, (9ος αιών.) έχουμε παραστατικά όνειρα για τον αυτοκρατορικό κύκλο.
Ένα παραστατικό όνειρο είναι αυτό που σημειώνει για τον βασιλιά Κώνστα και την ήττα του ρωμαϊκού στόλου. Είδε, λέει, στο όνειρό του πως ήταν στη Θεσσαλονίκη και αφού ξύπνησε το αφηγήθηκε σε κάποιο που ήξερε από όνειρα. Αυτός του εξήγησε τα κακά μαντάτα που ερχότανε για το στόλο του βασιλιά. Η ‘Θεσσαλονίκη’ του είπε σημαίνει "θὲς ἄλλῳ νίκην", δηλαδή δεν θα νικήσεις εδώ αλλά αλλού. Στη ναυμαχία που ακολούθησε ηττήθηκαν οι Ρωμαίοι και η θάλασσα γέμισε από το αίμα τους.
(Κείμενο:
«"ὦ βασιλεῦ, εἴθοις μὴ ἐκοιμήθης, μήτε ὄνειρον εἶδες. τὸ γὰρ εἶναί σε ἐν
Θεσσαλονίκῃ "θὲς ἄλλῳ νίκην" ἐγκρίνεται, τοῦτ' ἔστι πρὸς τὸν ἐχθρόν σου ἡ νίκη τρέπεται.".»)
Ο Θεοφάνης ο επονομαζόμενος Αμαρτωλός, μας γνωστοποιεί ακόμη και για την εμφάνιση ενός κομήτη στην ανατολή που ακτινοβολούσε προς τα κάτω, οι αστρονόμοι το ονόμασαν «πωγωνία» και προκαλούσε φόβο.
Αυτό έγινε στη διάρκεια του ένατου έτους της βασιλείας του Ιουστίνου (Ῥωμαίων βασιλεὺς Ἰουστῖνος ἔτη θʹ.)
Γράφει επακριβώς ο βυζαντινός λόγιος:
«Τῷ δ' αὐτῷ ἔτει ἐφάνη ἀστὴρ ἐν τῇ ἀνατολῇ, φοβερὸς κομήτης, ὃς εἶχεν ἀκτῖνα πέμπουσαν ἐπὶ τὰ κάτω, ὃν ἔλεγον οἱ ἀστρονόμοι πωγωνίαν εἶναι· καὶ ἐφοβοῦντο.».
Όλες οι εξηγήσεις που έδιναν οι βυζαντινοί συγγραφείς σε μεγάλα γεγονότα, είτε ήταν νίκες, είτε ήττες, αρρώστιες ή θάνατοι αυτοκρατόρων, όλα είχανε προαγγελθεί από όνειρα, οράματα ή εμφανίσεις αστεροειδών στον ουρανό.
