Αρτεμισία: η θαλασσόλυκος του Ξέρξη

Γράφει ο Γιώργος Εχέδωρος

Ως πανέξυπνη γυναίκα την παρουσιάζει ο Ηρόδοτος την συμπατριώτισσά του, την Αρτεμισία, που στους μηδικούς πολέμους είχε τη διακυβέρνηση της Καρίας.
Το κράτος της Καρίας βρισκόταν απέναντι από τη Σάμο και τη Ρόδο, στα μικρασιατικά παράλια, είχε καταληφθεί από τους Πέρσες περί το 498 π.Χ., μετά την ιωνική επανάσταση.
Μία από τις κληρονομικές δυναστείες που την κυβερνούσαν, ήταν και αυτή του Λυγδάμεως, πατέρα της Αρτεμισίας. Όταν ο σύζυγός της, που ήταν τύρρανος της Αλικαρνασσού, πέθανε, ανέλαβε αυτή την εξουσία.
Δεν δίστασε να λάβει μέρος στο πλευρό των Περσών εναντίον της Ελλάδας. Συστράτευσε η ίδια με το πλοίο, ενώ θα μπορούσε να πάει ο γιος της που ήταν ενήλικος.
Ο Ηρόδοτος χρησιμοποιεί έναν πολύ ωραίο στίχο, καθώς εκφράζει με ιδιαίτερο τρόπο το θαυμασμό του για αυτήν:

«Ἀρτεμισίης δὲ μάλιστα θῶμα ποιεῦμαι»

για να εξηγήσει μετά αμέσως το λόγο, το ότι στρατεύτηκε και αυτή κατά της Ελλάδας:

«τῆς ἐπὶ τὴν Ἑλλάδα στρατευσαμένης γυναικός»

Εντυπωσιάζεται κανείς όταν βλέπει μια γυναίκα με αρχηγική θέση στο στρατό των Περσών να κάθεται ισότιμα με τους άλλους στρατηγούς και να έχει λόγο και άποψη για το σχεδιασμό της μάχης.
Όταν ο Μαρδόνιος ρώτησε την άποψη κάθε στρατηγού ξεχωριστά για το ενδεχόμενο μιας ναυμαχίας στα στενά της Σαλαμίνας ήταν η μοναδική φωνή, της Αρτεμισίας, που δεν συμφώνησε με το σχέδιο αυτό. Θεώρησε πως οι Έλληνες ήταν καλύτεροι στις ναυμαχίες. Το παράδειγμά της, μας εντυπωσιάζει. Παρομοίασε τους Έλληνες ως άνδρες που δεν μπορούν να συγκριθούν με τους Πέρσες που είναι αδύναμοι σαν τις γυναίκες.(!):

«οἱ γὰρ ἄνδρες τῶν σῶν ἀνδρῶν κρέσσονες τοσοῦτο εἰσὶ κατὰ θάλασσαν ὅσον ἄνδρες γυναικῶν.»

Θαυμάσια παρομοίωση από μια πανέξυπνη γυναίκα, μια γυναίκα ναύαρχο, που ενίσχυσε το στόλο του Ξέρξη με πέντε πλοία...
Και όπως αποδείχθηκε είχε απόλυτο δίκιο. Ο Ξέρξης, βέβαια, ως ανήρ δεν μπορούσε να ακολουθήσει τις νουθεσίες μιας γυναίκας και ας έδειξε, η τυρρανίδα της Αλικαρνασσού, πως ξέρει να πολεμά στη ναυμαχία της Εύβοιας.
Η αθεόφοβη γυναίκα δεν σταμάτησε εκεί. Και δεν γνωρίζουμε την έκφραση του Μαρδόνιου όταν την άκουσε να υψώνει τη φωνή της και να λέγει μπροστά σε όλους:
«πρὸς δὲ, ὦ βασιλεῦ, καὶ τόδε ἐς θυμὸν βάλευ, ὡς τοῖσι μὲν χρηστοῖσι τῶν ἀνθρώπων κακοὶ δοῦλοι φιλέουσι γίνεσθαι, τοῖσι δὲ κακοῖσι χρηστοί. σοὶ δὲ ἐόντι ἀρίστῳ ἀνδρῶν πάντων κακοὶ δοῦλοι εἰσί, οἳ ἐν συμμάχων λόγῳ λέγονται εἶναι ἐόντες»
Δηλαδή,

«υπάρχει άλλο ένα σημείο βασιλιά μου, που πρέπει να λάβεις υπόψη σου. Οι καλοί αφέντες έχουν συνήθως κακούς υπηρέτες και οι κακοί αφέντες καλούς. Εσύ λοιπόν, που είσαι ο καλύτερος αφέντης στον κόσμο, έχεις τους χειρότερους υπηρέτες, αυτοί είναι οι λαοί που υποτίθεται πως είναι σύμμαχοί σου»...Λόγια καυτά. Λόγια που εμπνέονται από θάρρος και ανιδιοτέλεια. Μας λέει ο Ηρόδοτος πως όσοι την άκουσαν να μιλάει έτσι φοβήθηκαν πως ο Ξέρξης θα την τιμωρούσε.
Αποκαρδιώθηκαν, όμως οι εχθροί της, όταν ο Πέρσης βασιλιάς όχι μόνον δεν την τιμώρησε αλλά ικανοποιήθηκε από την απάντησή της... Δεν εισάκουσε τις συμβουλές της.
Ο Ηρόδοτος περιγράφοντας τη ναυμαχία μας αναφέρει πάλι για την Αρτεμισία, τονίζοντας με έντονο χρώμα πόσο ‘διάολος γυναίκα’ ήταν καθώς περιγράφει το παρακάτω περιστατικό:
«Όταν ο περσικός στόλος βρισκόταν σε μεγάλη ταραχή, η Αρτεμισία καταδιώκονταν από μια αθηναϊκή τριήρη. Αφού το πλοίο της έτυχε να βρίσκεται κοντά στον εχθρό και μπροστά της υπήρχαν άλλα φιλικά πλοία, ήταν αδύνατο να ξεφύγει. Σ’ αυτήν την απελπιστική κατάσταση συνέλαβε ένα σχέδιο που την ωφέλησε όταν το εφάρμοσε. Με το αθηναϊκό πλοίο πολύ κοντά στην πρύμνη της, έπλευσε ολοταχώς μπροστά και επιτέθηκε σ’ ένα από τα συμμαχικά της πλοία, συγκεκριμένα ένα από την Κάλυνδα, στο οποίο μάλιστα επέβαινε ο Δαμασίθυμος, ο βασιλιάς των Καλυνδέων....Ο αθηναίος τριήραρχος βλέποντας τη να επιτίθεται σ’ εναν εχθρό, υπέθεσε, όπως ήταν φυσικό, ότι το πλοίο ήταν ελληνικό ή ότι ήταν κάποιος λιποτάκτης που είχε ταχτεί με το μέρος των Ελλήνων, έτσι σταμάτησε την καταδίωξη κι επιτέθηκε σε άλλο πλοίο.»Έτσι έσωσε τη ζωή της. Ο Ξέρξης που είδε το περιστατικό σχολίασε το γεγονός ως εξής: «Οι άνδρες μου μετατράπηκαν σε γυναίκες και οι γυναίκες σε άνδρες»
Και θα σημειώσει ο Ηρόδοτος «η Αρτεμισία στάθηκε τυχερή από πολλές απόψεις, αφού δεν επιβίωσε ούτε ένας από το καλυνδικό πλοίο που θα μπορούσε να την κατηγορήσει»...
Στην ναυμαχία τα πήγε πολύ καλά, στον έρωτα όμως τα έκανε θάλασσα...
Ερωτεύθηκε, όπως μας λέγει ο Φώτιος(1) στη Μυριόβιβλό του, έναν νέο άνδρα ονόματι Δάρδανος από την Άβυδο της Αιγύπτου. Αυτός όμως την παράτησε. Τότε αυτή κατέφυγε στις μαντείες όπου την συμβουλέψανε να πάει στη Λευκάδα. Εκεί απελπισμένη αυτοκτόνησε πέφτοντας από τα βράχια...
--

1.(Patriarch Photius Myriobiblon, p.212-Bekker)Η μεταφορά στην νεοελληνική είναι από την έκδοση ‘Κάκτος’

‘ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΛΙΝΔΟΥ’: Δώρα Μακεδόνων στη Θαυματουργό Αθηνά.

Γράφει ο Γιώργος Εχέδωρος

Θαυματουργές δεν είναι, όπως φαίνεται, μόνον οι αγίες της χριστιανικής θρησκείας. Έχουμε από ‘πρώτο χέρι’ μαρτυρία –αρχαία επιγραφή δηλαδή- που, καθώς καταγράφει μια θαυματουργή παρέμβαση της θεάς Αθηνάς, επιβεβαιώνει συγχρόνως, ένα συστατικό της μεσογειακής ψυχοσύνθεσης. Η προσήλωσή του ανθρώπου στην υπέρβαση της πραγματικότητας.
Η πίστη στην θεϊκή εύνοια, στην έξωθεν υπερφυσική παρέμβαση για την σωτηρία του.
Τα χρόνια εκείνα οι Έλληνες έκαναν επίκληση στην Αθηνά, όπως σήμερα κάνουμε στο όνομα της Παναγίας.
Αναφερόμαστε στο «Χρονολόγιο». Πρόκειται για μια πλούσια επιγραφική μαρτυρία του 99 π.Χ. της πανάρχαιας πόλης Λίνδου, που βρισκότανε στο νησί της Ρόδου. Βρίσκουμε την παρουσία της στα χρόνια του Ομήρου. Λατρευόταν, τότε, «η Αθηνά η Λινδία». Ήταν η θεά προστάτις της Ακρόπολης της πόλης, μαζί με τον Δία που ήταν πολιούχος της Λίνδου, γράφει επακριβώς η επιγραφή:

«Ἀθάναι Πολιάδι καὶ Διὶ Πολιεῖ εὐχάν».

Η επιγραφή είναι στη δωρική διάλεκτο, δηλαδή η Αθηνά γράφεται Αθανά, ο στρατηγός γράφεται στραταγός κλπ.
Η θαυματουργή ‘Αθηνά της Λίνδου’ ήταν ξακουστή σε όλον τον τότε ελληνικό κόσμο.
Μας είναι γνωστοί δωρητές από τη Μεγάλη Ελλάδα, τη Μακεδονία, την Ήπειρο, την Αίγυπτο κλπ.
Πριν όμως αναφερθούμε στους δωρητές, όπου τα τάματα ήταν πανάκριβα για την εποχή τους, θα εξιστορήσουμε το θαύμα που έγινε για τη σωτηρία της πόλης της Λίνδου, στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ.

Το θαύμα

Το ιστορικό αρχίζει με την απόφαση των Περσών να κυριεύσουν την Ελλάδα. Χωρίς να επιζητώ να κουράσω τον αναγνώστη θα σημειώσω την πρώτη σειρά της δωρικής επιγραφής:
«Δαρείου τοῦ Περσᾶν βασιλέως ἐπὶ καταδουλώσει
τᾶς Ἑλλάδος ἐκπέμψαντος μεγάλας δυνάμεις
ὁ ναυτικὸς αὐτοῦ στόλος ταύται ποτεπέλασε
πράτα<ι> τᾶν νάσων»
δηλαδή,
Όταν ο βασιλιάς της Περσίας ο Δαρείος έστειλε μεγάλες δυνάμεις
για να κυριεύσει την Ελλάδα, η πρώτη επιδρομή του ναυτικού του στόλου ήταν στο νησί.»
Οι κάτοικοι τρόμαξαν πολύ από την απόβαση του περσικού στόλου και κατέφυγαν πανικόβλητοι σε οχυρωματικές θέσεις του νησιού.
Η επιγραφή μας πληροφορεί πως η πλειονότητα των κατοίκων της Ρόδου, συγκεντρώθηκε στην οχυρωμένη πόλη της Λίνδου. «συνφυγόντων μὲν ἐς πάντα τὰ ὀχυρώματα, τῶν πλείστων δὲ ἐς Λίνδον ἀθροισθέντων».
Η Ακρόπολη βρισκόταν σε ιδιαίτερο ύψωμα. Σήμερα όπου έχουν ανακαλυφθεί τα αρχαία κτίσματα της Λίνδου, μπορούμε να έχουμε όλη την εικόνα της εποχής. Ήταν χτισμένη σε ένα υψηλό βραχώδες άκρο, νοτιοανατολικά του νησιού. Είναι το μόνο απομονωμένο σημείο που παρέχει κυκλική οχύρωση με μια εξαιρετική οπτική δυνατότητα του πελάγους.
Παρόλα αυτά, είχε ένα μειονέκτημα, όπως οι περισσότερες ακροπόλεις. Η ανυπαρξία φυσικού ύδατος. Κυρίως αποταμίευαν το βρόχινο νερό σε δεξαμενές και σε περιόδους ξηρασίας το μετέφεραν από τον απέναντι ορεινό όγκο.
Όταν οχυρώθηκαν στην Ακρόπολη γνώριζαν οι Λίνδιοι πως το αδύνατο σημείο τους ήταν η περιορισμένη ποσότητα του νερού.
Γράφει επακριβώς το αρχαίο χρονολόγιο:
«διὰ τὰν σπάνιν τοῦ ὕδα-
τος τοὶ Λίνδιοι θλιβόμενοι διενοεῦντο
παραδιδόμειν τοῖς ἐναντίοις τὰν πόλιν»
δηλαδή,
«για την έλλειψη του ύδατος στεναχωρημένοι αναρωτιόντουσαν οι Λίνδιοι αν έπρεπε να παραδώσουν την πόλη στους επιτιθέμενους»
Τότε λέει, ένας από τους άρχοντες της πόλης είδε στο όνειρό του έναν θεό που του είπε να απευθυνθεί στο Δία να στείλει σύννεφα με βροχή.
Είναι αυτό που λέμε «ο νηστικός καρβέλια ονειρεύεται». Ο θεός δεν ήταν άλλος από την Αθηνά.
Ο άρχοντας αυτός ανήγγειλε το όνειρο στο λαό λέγοντας πως εμφανίστηκε η Αθηνά στο όνειρό του και ότι αυτή θα τους βοηθούσε.
Τότε:
« οἱ δὲ ἐξετάξαντες,
ὅτι εἰς πέντε ἁμέρας μό[νο]ν ἔχοντι διαρ-
κεῦν»

δηλαδή,
‘ τότε μέτρησαν την ποσότητα του νερού και είδαν πως μόνον για πέντε ημέρες είχαν ακόμη’

Παρακάλεσαν τότε την Αθηνά να πείσει το Δία να τους βοηθήσει για να μην πέσει η πόλη στους βαρβάρους.
Όταν τα άκουσε όλα αυτά ο Δάτις, που ήταν ναύαρχος του Δαρείου, έσκασε στα γέλια (Δᾶτις μὲν ἀκούσας ἐγέλασε).
Την επόμενη ημέρα- εν μέσω καλοκαιριού- μαύρισε ο ουρανός και τεράστια σύννεφα μετεωρίζονταν πάνω από την Ακρόπολη. Και τότε άρχισε μια ατέλειωτη καταρρακτώδη βροχή πάνω από τη Λίνδο (πολλοῦ καταραγέν[τ]ος ὄμβρου). Το παράξενο δεν ήταν τόσο η καταιγίδα που γέμισε τους αποταμιευτήρες της Ακρόπολης, όσο το ότι έβρεχε μόνον μέσα στην πόλη και κάτι στάλες έπεσαν στις περσικές δυνάμεις (παραδόξως τοὶ μὲν πολιορκεύμενοι δαψιλὲς ἔσχον ὕδωρ, ἁ δὲ Περσικὰ δύναμις ἐσπάνιζε).
Το γεγονός αυτό κατέπληξε τον Πέρση ναύαρχο που διαπίστωσε ότι η θεά Αθηνά προστάτευε την πόλη των Λινδίων. Για να έχει την εύνοια της Θεάς δώρισε στο ναό τα εμβλήματα και στολίδια που φορούσε καθώς την πολεμική άμαξά του.
Αναφέρεται επακριβώς στην επιγραφή:
«ἀνα[θ]έ[μ]ειν τόν τε φαρεὸν καὶ σ[τ]ρε-
[πτ]ὸν καὶ ψέλια, ποτὶ δὲ τούτοις τιάραν τε
καὶ ἀκινάκαν, ἔτι δὲ ἁρμάμαξαν»
Αναφέρεται μάλιστα πως η άμαξα του Δάτιδος μέχρι πρόσφατα υπήρχε στο ναό αλλά η πυρκαγιά που έγινε «ἐπὶ τοῦ ἰερέως τοῦ Ἁλίου Εὐκλεῦς τοῦ Ἀστυανακτίδα ἐμπυρισθέντος τοῦ ναοῦ κατεκαύσθη μετὰ τῶν πλείστων ἀναθεμάτων».
Ο Πέρσης ναύαρχος μάλιστα, έλυσε την πολιορκία γιατί θεώρησε πως οι κάτοικοι της Λίνδου προστατεύονταν από τους Θεούς. Ζήτησε μάλιστα από του Λίνδιους να τον θεωρούν φίλο τους
« αὐτὸς
δ[ὲ] ὁ Δᾶτις ἀνέζευξε ἐπὶ τὰς προκειμέ-
[ν]ας πράξεις φιλίαν ποτὶ τοὺς πολιορ-
[κ]ηθέντας συνθέμενος”

Ποιοι άλλοι έγραψαν για το θαύμα της Αθηνάς

Η επιγραφή μας υπενθυμίζει πως το ιστορικό αυτό το σημειώνουν αρκετοί συγγραφείς όπως :

Ο Εὔδημος ‘ἐν τῶι Λινδιακῶι, Ἐργίας’
Ο Πολύζαλος στις ιστορίες του
Ο Ἰερώνυμος «ἐν τῶι ... τῶν Ἡλιακῶν»
Ο Μύρων στο έργο του «τοῦ Ῥόδου ἐγκωμίου»
Ο Τιμόκριτος στις «χρονικᾶς συντάξιος»
Ο Ἰέρων στο έργο του «περὶ Ῥόδου»
Ο Ξεναγόρας στις «χρονικᾶς συντάξιος τὰν μὲν ἐπιφάνειαν γεγόνειν»
Ο Μαρδόνιος ο οποίος εστάλη από το Δάτι γράφει στα «περ[ὶ] τᾶς ἐπιφανείας
καὶ ο Ἀριστίων στις «χρονικᾶς συντάξιος».

Φώτο: Τα ερείπια της αρχαίας Λίνδου στο νησί της Ρόδου, όπως είναι σήμερα.

Τα Αναθήματα των Βασιλέων

Στην επιγραφή αναγράφονται 43 ονόματα επιφανών βασιλέων που έχουν προσφέρει αναθήματα στο ναό της Αθηνάς.
Μεταξύ αυτών είναι ο βασιλεύς Αλέξανδρος ο βασιλεύς Φίλιππος, ο βασιλεύς Πύρρος, ο βασιλεύς Πτολεμαίος της Αιγύπτου και πολλοί άλλοι.
Ο Φίλιππος μετά από τις νίκες του κατά των Δαρδάνων και και των Μαιδών έστειλε αναθήματα στο ναό της Αθηνάς στη Λίνδο, δέκα σάρισσες, δέκα πέλτες και δέκα περικεφαλαίες, όπου έγραφαν επάνω τα εξής:

«ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΝΙΚΑΣΑΣ ΔΑΡΔΑΝΙΟΥΣ ΚΑΙ ΜΑΙΔΟΥΣ ΑΘΑΝΑ ΛΙΝΔΙΑΙ»

Ενώ ο Αλέξανδρος όταν νίκησε το Δαρείο και έγινε κύριος της Μικράς Ασίας όπως είχε προβλέψει ο ιερέας του ναού της Αθηνάς της Λινδίας, έστειλε (ομοίωμα) του Βουκεφάλα καθώς και όπλα στα οποία αναγράφονταν:
«ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΑΧΑΙ ΚΡΑΤΗΣΑΣ ΔΑΡΕΙΟΝ ΚΑΙ ΚΥΡΙΟΣ ΓΕΝΟΜΕΝΟΣ ΤΑΣ ΑΣΙΑΣ ΕΘΥΣΕ ΤΑΙ ΑΘΑΝΑΙ ΤΑΙ ΛΙΝΔΙΑΙ ΚΑΤΑ ΜΑΝΤΕΙΑΝ ΕΠ’ ΙΕΡΕΩΣ ΘΕΥΓΕΝΕΥΣ ΤΟΥ ΠΙΣΤΟΚΡΑΤΕΥΣ»
Η Αθηνά της Λίνδου λατρευόταν όχι μόνον από τους Έλληνες αλλά και από άλλους λαούς που προσπαθούσαν να έχουν την έυνοιά της. Εκτός από τον προαναφερόμενο Δάτι και ο Αρταφέρνης πρόσφερε αναθήματα «Ἀρταφέρνης ὁ στ]ραταγὸς τοῦ Περσᾶν βασιλέως
[Δαρείου»
Καθώς και Πτολεμαίος της Αιγύπτου που έστειλε «προμετωπίδια βοῶν εἴ-
Κοσι» όπου σε αυτά ήταν χαραγμένα τα εξής: · "βασιλεὺς Πτολεμαῖος
ἔθυσε Ἀθά[ν]αι Λινδίαι ἐπ’ ἰερέως Ἀθ[α]νᾶ τοῦ Ἀθανα-
γόρα".
Πολύ παλαιότερα, στα χρόνια του Ηροδότου, όπως γράφει η επιγραφή ανάθημα έστειλε και ο Αιγύπτιος βασιλεύς Άμασις:
«Ἄμασις Αἰγυπτίων βασιλεὺς θώ[ρακ]α λίνεον»
Η πυκνογραμμένη αυτή επιγραφή χαράχθηκε για να μην λησμονηθούν όλα τα αναθήματα του ναού που μετά από αλλεπάλληλες πυρκαγιές οι γραφές τους είχαν μισοσβηστεί.
Ο χαράκτης δικαιολογεί την αναγραφή των επιγραφομένων ως εξής:
«συμβαίνει δὲ τῶν ἀνα[θεμάτων τὰ ἀρχαιότατα μετὰ τᾶν ἐ]πιγραφᾶν διὰ τὸν χρόνον ἐφθάρθαι»
Δηλαδή,
"Παρατηρείται στα αρχαία αναθήματα με την πάροδο του χρόνου οι επιγραφές να φθείρονται".

----

Βαλκανικό Περισκόπιο - Ἂρθρα & Σκέψεις- Γιῶργος  Ἐχέδωρος